آشنایی با سازهای ایرانی

موسیقی ایرانی با پیشینه‌ای کهن و غنی، دارای مجموعه‌ای از سازهای منحصر‌به‌فرد است که هر کدام صدایی ویژه و تاریخی پررمزوراز دارند. در این بخش از آموزشگاه موسیقی سارنگ کرج، شما را با سازهای اصیل ایرانی مانند تار، سه‌تار، سنتور، نی، کمانچه، دف و دیگر سازهای سنتی و محلی آشنا می‌کنیم. هدف ما حفظ و گسترش میراث موسیقیایی ایران و انتقال آن به نسل‌های آینده است.

تار

یکی از اصیل‌ترین و پرآوازه‌ترین سازهای موسیقی ایرانی، با پیشینه‌ای کهن و صدایی گرم و گیرا، جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ موسیقایی ایران و منطقه دارد. این ساز زهی-زخمه‌ای با کاسه‌ای دوپاره از جوب توت و پوستی نازک بر روی آن، معمولاً با شش سیم (دو سیم سفید، دو سیم زرد، و دو سیم بم) نواخته می‌شود. تار با مضرابی از جنس برنج و موم ساخته‌شده، به دستان نوازنده به زندگی درمی‌آید و قادر است طیف وسیعی از حالات موسیقی ایرانی، از غمگین‌ترین نواها تا شادترین ملودی‌ها را بیان کند. از استادان برجسته این ساز می‌توان به آقاعلی‌اکبر فراهانی، میرزاعبدالله و در دوران معاصر به استادان بزرگی چون جلیل شهناز و محمدرضا لطفی اشاره کرد که هر کدام سبک منحصر به فردی در نواختن این ساز خلق کرده‌اند. تار نه تنها در موسیقی کلاسیک ایرانی، بلکه در اجراهای گروهی و حتی تکنوازی‌ها حضوری پررنگ دارد و به عنوان نمادی از هنر موسیقی شرقی شناخته می‌شود.

تار نوازی از استاد جلیل شهناز

سه‌تار

سه‌تار یکی از سازهای زهی مضرابی ایرانی است که با صدای دل‌نشین و آرام خود، جایگاهی ویژه در موسیقی سنتی ایران دارد. این ساز ظریف و خوش‌ساخت، بدنه‌ای چوبی و دسته‌ای بلند دارد و با چهار سیم نواخته می‌شود. سه‌تار در گذشته سه سیم داشت، اما بعدها سیم چهارم به آن افزوده شد و از آن‌جا نام «سه‌تار» باقی ماند. به دلیل رنگ صوتی ملایم و روح‌نوازش، اغلب در اجرای قطعات عرفانی و تکنوازی‌ها به کار می‌رود و در دستان استادانی چون احمد عبادی و محمدرضا لطفی، به سازی تأثیرگذار در موسیقی ایرانی بدل شده است.

سه تار نوازی از استاد احمد عبادی

سنتور

سنتور یکی از اصیل‌ترین سازهای زهی‌کوبه‌ای موسیقی ایرانی است که با شکل ذوزنقه‌ای‌اش و صدای زلال و شفافش شناخته می‌شود. این ساز با استفاده از دو مضراب چوبی نواخته می‌شود و سیم‌های آن به صورت افقی روی جعبه‌ی چوبی کشیده شده‌اند. سنتور دارای وسعت صدایی بالا و قابلیت اجرای قطعات پیچیده در موسیقی دستگاهی ایران است و نقش مهمی در تکنوازی‌ها و گروه‌نوازی‌ها ایفا می‌کند. ریشه‌های این ساز به دوران باستان بازمی‌گردد و در دستان استادانی چون فرامرز پایور، پرویز مشکاتیان و اردوان کامکار به اوج شکوفایی رسیده است.

سنتور نوازی از استاد فرامرز پایور

نی

نی یکی از کهن‌ترین و روح‌نوازترین سازهای موسیقی ایرانی است که با دمیدن هوا درون آن و تغییر وضعیت انگشتان نواخته می‌شود. این ساز از لوله‌ای توخالی از نی طبیعی ساخته شده و معمولاً شش سوراخ دارد (پنج در جلو و یکی در پشت). صدای نی حالتی حزین، عرفانی و نافذ دارد و اغلب در موسیقی سنتی، عرفانی و مقامی ایران به کار می‌رود. نوازندگی نی نیاز به مهارت خاصی در کنترل نفس و تکنیک لب‌گذاری دارد که آن را به سازی بسیار چالش‌برانگیز ولی تأثیرگذار تبدیل کرده است. استادانی چون حسن کسایی و محمد موسوی با هنرنمایی‌های خود، نی را به یکی از نمادهای معنویت در موسیقی ایرانی بدل کرده‌اند.

نی نوازی از استاد حسن کسایی

عود

عود (بربط) یکی از سازهای اصیل و کهن موسیقی ایرانی است که ریشه در تاریخ چند هزارسالهٔ خاورمیانه دارد. این ساز زهی-زخمهای با کاسهٔ گلابی شکل و دستهٔ کوتاه، از مهمترین سازهای موسیقی کلاسیک ایران و کشورهای عربی به شمار میرود. صدای گرم و گیرای عود، آن را به سازی محبوب در اجرای مقامها و گوشههای موسیقی ایرانی تبدیل کرده است. نوازندگان بزرگی مانند منصور نریمان و عبدالوهاب شهیدی با تکنیکهای virtuoso و حالات عاطفی بینظیر، جایگاه ویژهای به این ساز در موسیقی سنتی بخشیدهاند. عود با نامهای "بربط" یا "العود" نیز شناخته میشود و نقش مهمی در حفظ و انتقال نغمههای کهن ایرانی ایفا میکند.

تک نوازی از استاد منصور نریمان

کمانچه

کمانچه یکی از سازهای اصیل و پراحساس موسیقی ایرانی است که با صدای گیرا و سوزناک خود، جایگاه ویژهای در موسیقی سنتی ایران دارد. این ساز زهی-آرشهای با بدنهٔ چوبی و پوستی، از خانوادهٔ سازهای کمانی محسوب میشود و قدمتی چندصدساله در فرهنگ موسیقایی ایران و منطقه دارد. کمانچه با چهار سیم و آرشه (کمان) نواخته میشود و صدای آن در اجرای مقامها، گوشههای موسیقی دستگاهی و بهویژه در همراهی با آواز، عمق و لطافت خاصی به موسیقی میبخشد. استادان بزرگی مانند علیاصغر بهاری، کیهان کلهر و سعید فرجپوری با تکنیکهای بینظیر و نوازندگی چیرهدستانه، این ساز را به اوج هنری رساندهاند. کمانچه امروزه نهتنها در موسیقی سنتی، بلکه در ترکیب با گروههای نوین نیز کاربرد دارد و بهعنوان یکی از نمادهای اصیل موسیقی ایرانی شناخته میشود.

تک نوازی از استاد علی اصغر بهاری

قانون

قانون یکی از سازهای اصیل و خوشصدای موسیقی ایرانی و خاورمیانه است که با طنین جادویی و گسترهٔ صوتی وسیع خود، شنوندگان را مجذوب میکند. این ساز زهی-مضرابی با شکل ذوزنقهای و صفحهٔ چوبی، دارای ۷۲ سیم (در تنظیم معمول) است که در سه گروه هرکدام به فواصل اکتاو کوک میشوند. قانون با مضرابهایی که به انگشتان نوازنده متصل است نواخته میشود و توانایی اجرای ملودی، هارمونی و ریتم را بهصورت همزمان دارد. قانون با پیشینهای کهن، در موسیقی مقامی ایران، عربی و ترکی جایگاه ویژهای دارد و در اجرای ردیف موسیقی ایرانی و آثار ارکسترال نیز استفاده میشود. نوازندگان برجستهای چون پرویز یاحقی، ملیحه سعیدی و سیمین آقارضی با تکنیکهای پیشرفته و خلاقیتهای نوازندگی، این ساز را به اوج محبوبیت رساندهاند. امروزه قانون نهتنها در موسیقی سنتی، بلکه در تلفیق با موسیقی مدرن و جهانی نیز حضوری پررنگ دارد و بهعنوان یکی از ظریفترین و کاملترین سازهای شرقی شناخته میشود.

تک نوازی از استاد ملیحه سعیدی

دف

دف، یکی از کهن‌ترین و پرطرفدارترین سازهای کوبه‌ای ایرانی است که با صدای گرم و ریتم‌های متنوع خود، در موسیقی عرفانی، فولکلور و حتی موسیقی مدرن جایگاه ویژه‌ای دارد. این ساز دایره‌شکل از یک حلقهٔ چوبی و پوست حیوانات (معمولاً پوست گوسفند یا بز) تشکیل شده و گاهی حلقه‌های فلزی کوچکی به نام زنگوله به بدنهٔ آن اضافه می‌شود تا هنگام نواختن، جلوه‌ای پرشورتر ایجاد کند. دف از سازهای اصلی موسیقی مقامی و آیینی ایران، به‌ویژه در مراسم ذکر و سماع درویشان طریقت‌های صوفیانه است و نوازندگان آن با تکنیک‌های پیچیده، ترکیب‌های ریتمیک و حالات عرفانی، فضایی روح‌نواز خلق می‌کنند. استادان بزرگی مانند بیژن کامکار، مسعود حبیبی و حمیدرضا طاهرزاده با احیای نوازندگی دف، نقش مهمی در معرفی این ساز به جهان ایفا کرده‌اند. امروزه دف نه‌تنها در موسیقی سنتی، بلکه در گروه‌های نوین، موسیقی تلفیقی و حتی ژانرهای جهانی مانند جاز و امبینت نیز استفاده می‌شود و به‌عنوان نمادی از شور و معنویت موسیقی شرق شناخته می‌شود.

تک نوازی از استاد حسین معانی

تنبک

تنبک (یا تمبک) یکی از اصیل‌ترین و پرکاربردترین سازهای کوبه‌ای ایرانی است که با ساختار ساده ولی تکنیک‌های پیچیده‌اش، پایه‌ی ریتم در موسیقی سنتی ایران را تشکیل می‌دهد. این ساز از بدنه‌ای گلابیشکل (معمولاً از چوب گردو، توت یا چوب‌های مرغوب دیگر) و پوستی ضخیم (اغلب پوست بز یا گوساله) تشکیل شده و با انگشتان دو دست نواخته می‌شود. تنبک به‌دلیل قابلیت اجرای ریتم‌های متنوع و اصطلاحات خاص نوازندگی (مانند «تُم»، «بک»، «پلنگ» و «ریز») یکی از ظریف‌ترین و پویاترین سازهای کوبه‌ای جهان به شمار می‌رود. استادان نامداری چون حسین تهرانی، محمد اسماعیلی، ناصر فرهنگ‌فر و پژمان حدادی با ابداع تکنیک‌های نوین و گسترش دامنه‌ی نوازندگی، تنبک را از یک ساز همراهیکننده به یک ساز تکنواز و مستقل ارتقا دادند. امروزه این ساز نه‌تنها در موسیقی کلاسیک ایرانی (ردیف‌دستگاهی)، بلکه در موسیقی معاصر، تلفیقی و حتی جاز نیز کاربرد دارد و به‌عنوان نمادی از ضرب‌آهنگ پرتحرک و هنرمندانه‌ی موسیقی ایران شناخته می‌شود.

رباب

ساز رباب یکی از سازهای اصیل و کهن موسیقی ایرانی است که ریشه در فرهنگ موسیقایی افغانستان و مناطق شرقی ایران دارد. این ساز با صدای گرم و گیرای خود، در موسیقی مقامی و سنتی جایگاه ویژهای دارد. رباب معمولاً از چوب توت ساخته میشود و دارای کاسهای گرد با پوستی از جنس پوست بز یا گوساله است. تعداد سیمهای آن بسته به نوع رباب متفاوت است، اما معمولاً بین ۶ تا ۱۲ سیم اصلی و تعدادی سیمهای واخوان دارد. نواختن رباب با مضراب انجام میشود و تکنیکهای خاصی مانند زخمه و مضراب ریز در اجرای آن به کار میرود. این ساز در اجرای موسیقی محلی، عرفانی و کلاسیک ایرانی و افغانستانی نقش مهمی ایفا میکند و از جمله سازهای پرطرفدار در مجموعه سازهای زهی-مضرابی به شمار میآید.

قیچک

ساز قیچک یکی از سازهای زهی اصیل در موسیقی ایرانی و افغانستانی است که با آرشه نواخته میشود و صدایی گرم و پراحساس دارد. این ساز بیشتر در موسیقی مقامی خراسان، سیستان و بلوچستان و افغانستان رواج دارد و به دلیل ساختار منحصربهفردش، شباهتهایی به کمانچه و حتی ویولن دارد. قیچک معمولاً از چوب توت یا گردو ساخته میشود و کاسهٔ طنینی آن گلابیشکل است. تعداد سیمهای آن معمولاً چهار یا پنج عدد است و گاهی سیمهای واخوان نیز برای ایجاد طنین بیشتر به کار میرود. نوازنده قیچک با استفاده از آرشه و تکنیکهایی مانند ویبراسیون و گلیساندو، حالوهوای عرفانی و محزونی به موسیقی میبخشد. این ساز در اجرای موسیقی سنتی، آیینی و محلی کاربرد فراوانی دارد و به ویژه در همراهی با آواز و مراسم ذکر دراویش، نقش برجستهای ایفا میکند.

سورنا

ساز سورنا یکی از کهنترین و پرطنینترین سازهای بادی ایران و مناطق همجوار مانند افغانستان، تاجیکستان و کردستان است که قدمت آن به هزاران سال پیش بازمیگردد. این ساز از دستهٔ سازهای بادی-زبانهدار (مشابه ابوا) محسوب میشود و معمولاً از چوب گردو، زردآلو یا شمشاد ساخته شده و دارای صدایی رسا، پرحجم و حماسی است. سورنا در مراسم شادمانی، عروسیها، رقصهای محلی و آیینهای پهلوانی کاربرد دارد و اغلب همراه با دهل نواخته میشود. طول آن بین ۳۰ تا ۵۰ سانتیمتر متغیر است و دارای هفت یا هشت سوراخ انگشتی برای تغییر نتهاست. نواختن سورنا به نفس و مهارت بالایی نیاز دارد و از جمله سازهای پرچالش ولی پرتأثیر در موسیقی فولکلور ایران، به ویژه در مناطق لرستان، کردستان، خراسان و بلوچستان به شمار میرود.

دهل

ساز دهل یکی از قدیمیترین و پرکاربردترین سازهای کوبهای در موسیقی سنتی و محلی ایران است که در مراسم شادمانی، آیینهای مذهبی، رقصهای فولکلور و همراهی با سازهایی مانند سورنا و سرنا استفاده میشود. دهل از یک بدنهٔ استوانهای شکل (معمولاً از جنس چوب یا فلز) و دو پوست (از جنس پوست گاو، گوسفند یا بز) تشکیل شده که با طنابهایی به بدنه محکم شدهاند. این ساز با دو چوب مختلف نواخته میشود: یک چوب کلفتتر به نام دنگ یا کُتَل برای ضربات بم و یک چوب نازکتر به نام ترکه یا چیق برای اجرای ریتمهای تند و ظریف. دهل در مناطق مختلف ایران با نامها و اندازههای گوناگون شناخته میشود، مانند دهل مُجنّب (در خراسان)، دهل جنوب (در بوشهر و هرمزگان) و جَره (در بلوچستان). این ساز به دلیل صدای پرطنین و انرژیبخش خود، نقش مهمی در ایجاد هیجان و هماهنگی در گروههای نوازندگی محلی دارد و در بسیاری از جشنها و آیینهای جمعی نواخته میشود.

تنبور

تنبور یکی از سازهای زهی-مضرابی اصیل و عرفانی موسیقی ایرانی است که ریشه در آیین‌های کهن و موسیقی مقامی مناطق غرب ایران، به‌ویژه کرمانشاه، کردستان و لرستان دارد. این ساز با صدای روح‌نواز و آرامش‌بخش خود، همواره در مراسم ذکر دراویش اهل حق و آیین‌های معنوی جایگاه ویژه‌ای داشته است. تنبور معمولاً از چوب توت یا گردو ساخته می‌شود و کاسه‌ای گلابی‌شکل با دسته‌ای بلند دارد. این ساز دارای ۲ یا ۳ سیم (در برخی انواع ۴ سیم) است و با انگشت نواخته می‌شود. تکنیک‌های مضراب‌زنی تنبور شامل شُرّان، پَرِش و ریز است که حالتی ریتمیک و خلسه‌وار به موسیقی می‌بخشد. تنبور در دو نوع اصلی تنبور خراسانی (با کاسه‌ای کوچک‌تر) و تنبور لرستانی/کرمانشاهی (با کاسه‌ای بزرگ‌تر) شناخته می‌شود و از مهم‌ترین سازهای موسیقی مقامی ایران به شمار می‌رود. این ساز علاوه بر همراهی آوازهای عرفانی، در اجرای قطعات مجلسی و تکنوازی‌های تأمل‌برانگیز نیز استفاده می‌شود.